De banaliteit van totalitaire propaganda

“Totalitarian propaganda can outrageously insult common sense only where common sense has lost its validity.  Before the alternative of facing the anarchic growth and total arbitrariness of decay or bowing down before the most rigid, fantastically fictitious consistency of an ideology, the masses probably will always choose the latter and be ready to pay for it with individual sacrifices – and this not because they are stupid or wicked, but because the general disaster in this escape grants them a minimum of self-respect.” (ARENDT, The Origins of Totalitarianism, 352.)

Deze passage uit The Origins of Totalitarianism maakt deel uit van een langere redenering waarin Hannah Arendt de werking van totalitaire propaganda enigszins lijkt te verbinden met een redelijk alledaags verlangen in de menselijke natuur, namelijk het verlangen om de wereld te ordenen. De mens is namelijk gedwongen te existeren in een wereld die vergeven is van toevalligheden en waarin wetmatigheden niet meteen op vanzelfsprekende manier gelezen kunnen worden. Het is echter een faculteit van de menselijke geest om in al die chaos een zekere structuur te zien waardoor het bestaan opnieuw bevattelijk lijkt te worden. Dit op zich redelijk onschuldig vermogen blijkt niettemin ook gecorrumpeerd te kunnen worden en kan doorslaan in de bereidheid om een radicale ideologie te volgen die dan wel terug enige consistentie biedt, maar die volslagen absurd is en ingaat tegen alle regels van het gezond verstand.

Net zoals Arendt ook in haar boek over de Duitse SS’er Adolf Eichmann argumenteert dat het grootste kwaad niet noodzakelijk meteen de vorm aanneemt van duidelijke schurkenstreken maar juist ligt in een banale alledaagsheid, lijkt de auteur ook hier het succes van totalitaire propaganda – en bij uitbreiding ook het succes van totalitaire regimes als dusdanig – zeer dicht te leggen bij het dagelijkse bestaan. Mensen die zich laten verleiden door een totalitaire retoriek doen dat niet zozeer uit domheid of slechtheid; veeleer gaan zij in op een zeer menselijk verlangen en zijn zij bereid om zeer ver te gaan zolang dit verlangen maar bevredigd wordt. Zeker in tijden van extreme rampspoed of op momenten dat duidelijke verklaringen alles behalve gegeven kunnen worden, lijkt de lokroep van consistente en eenvoudige verklaringen sterker te worden, hoe contrafeitelijk die verder ook mogen zijn. Gezien Arendts eigen onaangename confrontatie met de totalitaire nazi-ideologie moet bovenstaand citaat wellicht niet gelezen worden als een vergoelijking voor het feit dat de massa onder extreme omstandigheden haar toevlucht zoekt tot radicale ideeën, maar eerder als een waarschuwing. Wanneer men wordt overweldigd door de contingentie van het bestaan, gaat men immers bij gebrek aan zelfreflectie maar al te snel mee in totalitaire ideologieën.