Beeld en spraak

Leni Riefenstahl

“Ordinary language could not produce these results in any very certain manner; appeal must be made to collections of images which, taken together and through intuition alone, before any considered analyses are made, are capable of evoking the mass of sentiments which correspond to the different manifestations of the war undertaken by socialism against modern society.” (Sorel, Georges. Reflections on Violence. p. 113)

In dit citaat lijkt Sorel een onderscheid te maken tussen twee politieke middelen: de taal en het beeld. Van de verbeelding gaat volgens Sorel een kracht uit die de taal mist. Het collectief geleefde beeld kan op een intuïtieve manier een massa in beweging zetten. Dit beeld is een compositie van uiteenlopende beelden die uit de ervaringen van sociale conflicten zijn ontstaan en met emoties zijn beladen. Samengenomen winnen deze beelden aan intensiteit en vormen ze wat Sorel de mythe van de algemene staking noemt. De mythe of de sociale verbeelding ontstaat vanuit de ervaring en is de kracht van een gemeenschap die uiteindelijk tot de revolutie zal leiden. Het talige discours staat deze omwenteling volgens Sorel in de weg. In haar zoektocht naar een compromis is het leugenachtig en ledigt het de motor van het handelen. Het spreken, zo zou men kunnen zeggen, spreekt niet aan.   

Sorel gaat uit van een instrumentele opvatting van het politieke. Politiek betekent geschiedenis maken. Daartoe is de mythe het beste middel en de taal een obstakel. Sorel lijkt zo wel erg ver van het politieke domein te zijn weggedreven. Want wat is politiek eigenlijk? Is het een ontwerpen van of veeleer een zorg om de wereld zoals Arendt schrijft? Is deze zorg niet een intrinsiek talige activiteit? Een ‘acting in concert’ dat geheel met het spreken is vervlochten? Bij Sorel wordt het politieke losgemaakt van het spreken. Het wordt tot een gewelddadig handelen dat zich ontplooit vanuit de collectieve beleving van een beeld. De vraag dringt zich op wat nog rest van het politieke wanneer het niet langer met het spreken is verbonden.

Verbeeldingspolitiek en verlatenheid

Das Leben der Anderen

“The masses’ escape from reality is a verdict against the world in which they are forced to live and in which they cannot exist, (…). The revolt of the masses against “realism”, common sense, (…), was the result of their atomization, of their loss of social status along with which they lost the whole sector of communal relationschips in whose framework common sense makes sense.” (Arendt, Hannah. The Origins of Totalitarianism, p. 352.)

In de reflectie op de politieke mythe stond collectiviteit tot nog toe centraal. Sorel definieert deze in termen van een collectieve verbeelding als kracht van een gemeenschap. Cassirer spreekt van een collectief verlangen. Opmerkelijk aan Arendts analyse is echter dat deze niet de collectiviteit, maar het isolement naar voor schuift als voedingsbodem van en bindende factor voor de ideologische fictie. In haar doortastende cultuurfilosofische analyse stoot ze niet op gedeelde emoties, maar op het onvermogen onze ervaringen nog langer met elkaar te delen. Ze treft geen collectief verlangen als motor van massamobilisatie, maar een diepgewortelde verlatenheid. Totalitaire regimes enten zich volgens Arendt niet alleen op de afwezigheid van een gedeelde ervaring van de werkelijkheid, maar consolideren deze ook en ontlenen daaraan hun werking. Het is de verwoestijning die de verbeeldingspolitiek voedt en in stand houdt. Omdat de mens op deze plek - die elke zinvolle samenhang ontbeert - niet langer kan existeren, vlucht hij in ideologische fictie. Deze fictie verleent de mens de consistentie die hij in de werkelijkheid mist.

Arendts analyse brengt aan het licht dat massamobilisatie onder totalitaire regimes pas mogelijk werd toen het samenleven onmogelijk was gemaakt. Deze onmogelijkheid wordt in de film “Das Leben der Anderen” goed in beeld gebracht. De film laat zien hoe het wantrouwen onder het totalitaire klimaat van de DDR de huiskamers binnendringt. De terreur van de Stasi brengt Christa-Maria ertoe haar echtgenoot, een dissidente schrijver, te verraden. Het delen van ervaringen is ook in de privésfeer onmogelijk geworden. De verlatenheid tekent het meest innige samenzijn.

Het politiek gebruik van angst

"The generalized excitement and suspense must always be reduced, again, to the assessment of specific factors. (……) this means that anxiety must again and again be rationalized into fear, both in the history of mankind and in that of the individual. This occurs primarily, not through experience and knowledge, but rather through devices like that of the substitution of the familiar for the unfamiliar, of explication for the inexplicable, of names for the unnamable. Something is” put forward’ so as to make what is not present into an object of averting, conjuring up, or power depleting action."

Blumenberg, Work on myth, p. 5-6.

   

Blumenberg bestudeerde opkomst van het Nazisme. Hij wijst hier op het misbruik van angst die omgebogen wordt naar vrees door het beschrijven van een gebeurtenis of status op een zodanige manier dat die gebeurtenis een negatieve perceptie krijgt en ergens oproept tot een reactie. Deze negatieve voorstelling, zo zegt hij, is niet eigen aan de gebeurtenis. Dit is wat gebeurde in de Nazi propaganda Deze opmerking heeft toch een universele waarde, in die zin dat alle politiek propaganda deze techniek gebruikt.

(Blogpost van Ward Casteels)

De essentie van totalitaire regimes

"Propaganda is indeed part and parcel of “psychological warfare”; but terror is more. Terror continues to be used by totalitarian regimes even when its psychological aims are achieved: its real horror is that it reigns over a completely subdued population. Where the rule of terror is brought in perfection, as in concentration camps, propaganda disappears entirely: it was even expressly prohibited in Nazi Germany. Propaganda, in other words, is one, and possibly the most important instrument of totalitarianism for dealing with the outside world: terror, on the contrary, is the very essence of its form of government."

Arendt, Totalitarianism, p. 344.

  

Arendt zegt hier wat de essentie is van een totalitair regime. Dat is terreur. Terreur keert zich zoals ze hier zegt tegen een bevolking die totaal onderworpen is, die geen mogelijkheid van verweer heeft. Elders zegt ze dat terreur een vorm van geweld is waar de beul van vandaag  het slachtoffer wordt van morgen. Het gaat hier over geweld dat volledig ontsnapt aan elke regel of voorspelling. Het allerergste is eigenlijk dat het zich keert tegen de eigen bevolking, de bevolking van de staat zelf, terwijl misschien de belangrijkste functie van de staat eruit bestaat zijn burgers te beschermen tegen wetteloosheid en willekeur. Dat is de grootste misdaad van elk totalitair regime.

(Blogpost van Ward Casteels)

De fluisteraars

"The new political myths do not grow up freely; they are not wild fruits of an exuberant imagination. They are artificial things fabricated by very skillful and cunning artisans. It has been reserved for the twentieth century, our own great technical age, to develop a new technique of myth. Henceforth myths can be manufactured in the same sense and according to the same methods as any other modern weapon- as machine guns or airplanes."

Cassirer, The Myth of the Twentieth Century, p. 277.

The men who created the myths of the 20^th century became the skilled physicians who knew [the passions and how to vent them]

Philosophie und Politik ( In The Myth of the Twentieth Century. p. 197-198)

Cassirer wijst in dit fragment op drie punten.

Mythen worden gemaakt door mensen. Dat is geen groot nieuws. Alle verhalen mythen ideologieën zijn mensen werk  We weten ook dat al wat mensen doen doel gericht is . 

In de vorige eeuw ontstond er een nieuwe trend. Een innovatie. Bekwame vaklui gingen zeer bewust mythes ontwerpen, die pasten in hun ideologie. Ook vroegere mythen waren doelgericht. 

Nu worden mythen ontwikkeld die als “wapen’ kunnen dienen, die gebruikt worden in een strijd of om een strijd te rechtvaardigen. 

Cassirer denkt hier in de eerste plaats aan de Verhalen die de Nazi’s ontwikkelden. Er is ook de fascistische mythe. IS terroristen hebben hun verhaal - dat even goed als mythe kan gezien worden- om hun acties te rechtvaardigen en te steunen.

Mythes en de gelijkaardige verhalen zijn wapens in de psychologische oorlogsvoering geworden.

(Blogpost van Ward Casteels)