Opoffering als kenmerk van de sociale mens

“Because of its demagogic qualities, totalitarian propaganda, which long before the seizure of power clearly indicated how little the masses were driven by the famous instinct of self-preservation, was not taken seriously. The success of totalitarian propaganda however, does not rest so much on its demagoguery as on the knowledge that interest as a collective force can be felt only where stable social bodies provide the necessary transmission belts between the individual and the group; no effective propaganda based on mere intrerest can be carried on among masses whose chief characteristic is that they belong to no social or political body, and who therefore present a veritable chaos of individual interests. The fanaticism of members of totalitarian movements, so clearly different in quallity from the greatest loyality of members of ordinary parties, is produced by the lack of self-interest of masses who are quite prepared to sacrifice themselves.” (p. 348)

De kracht van totalitaire propaganda ligt volgens Hannah Arendt niet in zijn demagogische kwaliteiten. Het succes van totalitaire propaganda wordt veroorzaakt door het gebrek aan eigenbelang van de massa waardoor het bereid is zichzelf op te offeren. Het voornaamste kenmerk van de massamens is zijn isolatie en gebrek aan normale sociale relaties. De massamens is volledig vervreemd van elke vorm van gemeenschap. Deze bestaansconditie is de perfecte voedingsbodem voor de totalitaire propaganda om de mensen te winnen voor haar politieke doelen. Hannah Arendt spreekt hier niet van ‘politieke mythe’, maar van ideologische fictie van de totalitaire regimes. Wat Arendt hier duidelijk maakt is dat omschakeling naar een totalitair regime nooit volledig uit de lucht komt vallen. Vanuit deze analyse kunnen we enerzijds preventief optreden: we moeten voorkomen dat bepaalde groepen worden uitgesloten door de gemeenschap. Het zijn deze mensen die gemakkelijk manipuleerbaar zijn voor propaganda. Anderzijds is het een controlemechanisme, namelijk de mogelijkheid om bepaalde gevaarlijke tendensen herkennen in de samenleving.

Een punt van kritiek zie ik wel in haar stelling dat: de massa bereid is zichzelf op te offeren wegens een gebrek aan eigenbelang. Welke opvatting van opoffering hanteert ze hier? De soldaat die bereid is zijn leven te offeren op het slagveld? De bereidheid van de burgers om zijn grond op te offeren om de vijand tegen te houden? Ik denk dat opoffering juist essentieel is om een sociaal wezen te begrijpen. Het is juist door verbonden te zijn met andere mensen, door afstand te nemen van eigenbelang, dat het individu – zonder nadenken - bereid is zich op te offeren voor iets dat uitstijgt boven zichzelf. Ik denk dat totalitaire regimes zoals het naziregime of het stalinistische regimes dit juist uitbuiten en niet andersom.